عشایر شاهسون

معنی لغوی کلمه شاهسون در فارسی به شاه دوست تعبیر میشود. عشایر شاهسون نام گروه ایلی از مردم آذربایجان است که در قسمت‌هایی از شمال غربی ایران به خصوص در دشت مغان، ارومیه، اردبیل، نواحی خرقان و خمسه زندگی میکنند. ناگفته نماند که تعدادی از آنان نیز در بخش‌های میانی استان زنجان و تهران سکنی گزیده‌اند. با آسان بگرد همراه باشید تا به بررسی این ایل ترک تبار و قدیمی بپردازیم.

عشایر شاهسون

با توجه به اسناد به دست آمده مشخص شده که بخشی از اهالی عشایر ایل شاهسون، در گذشته از دشت مغان به خرقان و خمسه کوچ کرده‌اند. شیوه و روش زندگی اهالی عشایر ایل شاهسون با توجه به ویژگی‌های فرهنگی، آلاچیق‌های نیم کره‌ای و… یاعث شده تا آن‌ها از سایر گروه‌های ایلی ایران حتی ایلات خرقان و خمسه متمایز باشند. گرچه برخی از این خصائص را میتوان در میان سایر ایلات ترک زبان ایران مشاهده کرد اما گاها مشاهده میشود که شاهسون‌ها ویژگی‌های خاص زندگی خود را دارند.

همانطور که در ابتدای این مطلب نیز ذکر شد معنی شاهسون، شاه دوست بود که این عنوان پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ایل سون یا دوستدار مردم تغییر یافت. اسکندر بیگ ترکمان که مورخ بزرگی در زمان حکومت صفوی بوده است اذعان داشته که کلمه “شاهی سیون” در خلل جنگ با عراق در زمان شاه طهماسب که به فتح آن منجر شد به کار گرفته شده است. جالب است بدانید که عشایر ایل شاهسون نه تنها در مناطق ایران سکنی گزیده‌اند بلکه در سایر کشورهای همسایه مانند جمهوری آذریایجان، عراق، ترکیه، افغانستان و کشمیر به گذران عمر مشغولند.

خاستگاه عشایر شاهسون

جالب است بدانید که اسناد بسیار زیادی راجع به تاریخ و سرگذشت عشایر ایل شاهسون موجود است اما با این تفاسیر منشا دقیق پیدایش شاهسون‌ها همچنان در ابهام وجود دارد. این احتمال میرود که عشایر شاهسون مجموعه‌ای از گروه‌های قبایلی باشند که حدودا بین قرن شانزدهم و هجدهم به صورت اتحادیه‌ای گردهم آمده‌اند. در حال حاضر پیرامون پیدایش شاهسون‌ها سه روایت مختلف و متفاوت وجود دارد.

از سوی سرجان ملکم روایت است که: شاه عباس اول از همان آغاز سلطنت ناگزیر به مقابله با زیاده طلبی امیران بزرگ قبایل قزلباش برخاست. وی بدین منظور، برخی از سران قزلباش را به خاک هلاکت نشاند و برای مقابله با طغیان قبایل قزلباش قبیله‌ای تاسیس نمود و آن را شاهسون یعنی دوستدار شاه نامید و از همه مردان قبایل خواست تا به‌عنوان عضوی از این قبیله ثبت نام نمایند. شاه این قبیله را به عنوان فداییان و سرسپردگان خاندانش در نظر گرفت و با حمایت ویژه‌ای که از این قبیله به عمل آورد، آن را از دیگران متمایز و برجسته ساخت.

همچنین به روایتی دیگر که ولادیمیر مینورسکی در مقاله خود با عنوان “شاهسون” در دائرة‌المعارف اسلامی منتشر کرده است خاطرنشان میکند که اسناد و شواهد موجود روایت مالکم را تا حدی مغشوش ساخته است، زیرا منابع تاریخی عصر صفوی ما را به این حقیقت که شاه عباس اول قبیله‌ای را ایجاد نموده و آن را شاهسون نامیده باشد رهنمون نمیسازد.

ضمنا توجه داشته باشید که روایت شاهسون‌ها با روایت مالکم متفاوت میباشد اما در تضاد با آن نیست و تنها در جزئیات آن اختلافاتی وجود دارد. ضمنا ناگفته نماند که خود اهالی شاهسون مهاجرت اجدادشان را از آناتولی تایید کرده‌اند. شاهسون‌ها بر این معتقدند که این ایل قدیمی از سی و دو طایفه با موقعیتی کاملا برابر تشکیل شده‌اند و هیچگاه تحت امر یک رئیس ارشد نبوده‌اند. مطابق نظریه‌های رایج، شاهسون‌ها در زمان صفویه در مغان به سر می‌برده‌اند اما در مورد بومی بودن و یا مهاجر بودن آن‌ها به منطقه و در صورت پذیرش مهاجرت، بر سر زمان مهاجرت، همچنان اختلاف دیدگاه وجود دارد.

با استناد به روایات و اسناد تاریخی که در حال حاضر به آن‌ها دسترسی داریم، اتحادیه شاهسون از چند طایفه شامل بومیان دشت مغان و مهاجرانی مانند اعقاب طوایف افشار و طوایف شاملو و برخی از قبایل قزلباش و غزهای ترک نژاد آسیای میانه، تشکیل یافته باشد که تحت یک اتحادیه سیاسی، نظامی و اجتماعی خاص با زبان رسمی ترکی ائیلیاتی برای افراد ایل، گرد هم آمده‌اند و در سده‌های 16 تا 18 میلادی نقش سیاسی و نظامی پر رنگی را در تاریخ منطقه و حتی ایران داشته‌اند.

ساختار اجتماعی ایل شاهسون

در گذشته ریاست طوایف ایل شاهسون را خان‌ها به عهده داشتند که امروز از مزایای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی شایانی برخوردار بودند ولی قدرت آن‌ها در برابر خوانین ایلیاتی سایر عشایر مانند قشقایی بسیار ناچیز بود. در راس هر رده کوچک نیز مسئولی قرار داشت که آق سقل نامیده میشد.

مسکن اهالی شاهسون

اهالی ایل شاهسون به مجموعه‌هایی از چند آلاچیق و کومه‌ای که در یک نقطه برپا شده باشند، اوبه میگویند. به مکانی که اوبه در آن قرار دارد یا چادرها برافراشته میشود یورد تلقی میشود. مشخصه اصلی یورد سنگ چین‌های هلالی شکل (قوسی) است که به موقع استقرار اولین آلاچیق یا کومه در آنجا، برای گذاشتن فارماش (جا رختخوابی پشمی) و سایر اسباب و اثاث چیده شده و چوب‌های چادرها به این فاصله تقریبی یک متر خارج از این سنگ چین هلالی چیده میشوند. سبب اصلی چیدن این سنگ‌ها به خاطر مصون نگه داشتن اسباب و اثاث پشمین از تماس با کف زمین جلوگیری از نفوذ نم و رطوبت به داخل آنهاست.

معمولا هر فرد عشایر تا آخر عمر به خاطر دارد که در کدام یورد به دنیا آمده است. همچنین هرکدام از این یوردها دارای القاب یا عناوین قراردادی به خصوص هستند که ممکن است برخی از اسامی یادآور یک جریان تاریخی و یا واقعه و پیشامدی نیز باشد. به دلیل اینکه در مقایسه با سایر مناطق عشایری ایران هر دو ناحیه سردسیر و گرم سیر شاهسون، (تابستان ییلاق و زمستان قشلاق) آب و هوای سردی دارند به همین خاطر عشایر شاهسون به تجربه دریافته‌اند از چادری استفاده نمایند که حتی المقدور بیشترین هماهنگی را با شرایط محیطی داشته باشد.

باید گفت که آلاچیق و کومه اصلی‌ترین مکان زندگی عشایر شاهسون در ییلاق میباشد. آلاچیق یکی از مشخصات و نشانه‌های عشایر شاهسون است که چادر نیمکره‌ای شکل میباشد و کومه چادر دالانی شکل دارد و غالبا از آلاچیق کوچک‌تر است و از جنس خشنی و با آلاچیق که با دقت و مهارت و ظرافت درست میشود قابل مقایسه نمی‌باشد، ضمنا آلاچیق همیشه با کومه همراه است.