چندین سال بعد مسافرانی که به ابوظبی سفر می کنند از عظمت و نابخردی مناظر آینده گرای شهر مصدر به حیرت خواهند افتاد. نگاهی به دفاتر کاری خالی از سکنه، خیابان های خلوت و زمین های وسیع توسعه نیافته و بیش از همه رویای رها شده ی شهر بدون کربن تنها چیزی است که نصیب آنها می شود. یک دهه پیش، زمانی که رویای شهر مصدر در حال شکل گیری بود، این ایده قرار بود تحولاتی چشمگیر در مورد شهرها و محیط ساخت دست بشر ایجاد کند. امروز، مصدر به عنوان اولین شهر با برنامه ریزی پایدار – پروژه ی امارات متحده عربی برای تغییر مسیر اقتصاد وابسته به سوخت های فسیلی- می تواند اولین شهر ارواح پایدار در جهان نیز باشد!
سال ۲۰۱۶ قرار بود زمان تکمیل شهر مصدر باشد اما تقریبا می توان گفت که مدیران این پروژه از هدف اصلی آن که ساخت اولین شهر بدون کربن در جهان بود دست کشیده اند. امروز شهر مصدر حتی به کسری از ردپای اکولوژیکی برنامه ریزی شده خود نیز نرسیده و به هدف به صفر رساندن انتشار گازهای گلخانه ای نزدیک هم نیست. مقامات مسئول این پروژه بیان کرده اند که حتی اگر ساخت این شهر به طور کامل پایان یابد باز هم چنین هدفی تحقق پذیر نخواهد بود. مدیر بخش طراحی پروژه ی شهر مصدر گفته است: ” ما قصد نداریم برای توجیه یک تعریف که در چارچوب محدودیت هایی تعریف شده، انرژی های تجدیدپذیر را به این پروژه تحمیل کنیم. همچنان که تا امروز نیز مصدر شهری بدون کربن نبوده و در عمل حدود ۵۰% از اهداف پروژه محقق شده است. “
وقتی ساخت شهر مصدر در سال ۲۰۰۶ آغاز شد این شهر به عنوان مدلی از منظر شهری پایدار معرفی گشت. مصدر قرار بود مرکزی جهانی برای صنایع پاک با ۵۰۰۰۰ ساکن و ۴۰۰۰۰ مسافر روزانه (افرادی که ساکن شهر نیستند و برای مقاصد دیگری چون کار و … به شهر آمده و شب به محل سکونت خود باز می گردند) باشد. فاستر و شرکا طراحی شهری بدون ماشین را عهده دار شدند، شهری که در آن اتومبیل های برقی بدون راننده مدل Jetson، افراد را بین ساختمان های بهم پیوسته و مجهز به تکنولوژی های مقاوم در برابر آفتاب سوزان صحرا جابجا می کردند. شرکت سرمایه گذاری دولتی مبادله، حمایت مالی از این پروژه ی طراحی شهری ۲۲ بیلیون دلاری را عهده دار شد. هرچند، ده سال بعد تنها بخش هایی از این شهر ( کمتر از ۵%) ساخته شده و تاریخ تکمیل نهایی آن تا سال ۲۰۳۰ به تعویق افتاده است.
هسته ی شهر مصدر با ساختمان بزرگ دفتر خاورمیانه زیمنس تکمیل شده است. در این قسمت، بادگیری ۴۵ متری با روکش تفلون قرار گرفته تا به صورت کانالی نسیم های خنک را به خیابان سایه داری با مغازه، اداره پست، غذاخوری و تعدادی کافه برساند. دفاتر ۳۰۰ شرکت دیگر همچون جنرال الکتریک اکومجینیشن و لاکهید مارتین نیز در این شهر حضوری رسمی خواهند داشت، هرچند مدیر بخش طراحی مصدر معتقد است حضور اینها می تواند در حد حرف باقی بماند.
ایرنا Irena نیز پس از اینکه مصدر قول پیشرفته ترین ساختمان پایدار را به آنها داد، ابوظبی را به عنوان پایگاه خود انتخاب نمودند. دفتر مرکزی شش طبقه در مقایسه با سایر ساختمان های اداری در ابوظبی تنها یک سوم انرژی مصرف میکند، البته این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که چنین امری به لطف عایق های مهر و موم شده و آسانسورهایی با کارآیی بالا محق شده است. طرح پیشنهادی به علت تشویق به استفاده از نور طبیعی، لزوم وجود چراغ های سقفی را رد کرده و از آبگرمکن های خورشیدی بر روی بام استفاده می کند.
از نظر استانداردهای امارات، ساختمان زیمنس و ایرنا از نظر بهینه سازی در مصرف انرژی بسیار پیشرفته هستند اما ارزیابی آنها با معیارهای جهانی هنوز جای سوال دارد. چرا که امارات از سیستم درجه بندی خود استفاده کرده و معیارهای آن به راحتی قابل تبدیل به معیارهای جهانی ساختمان های سبز نیست! علاوه بر اینها، ۹۰ نفر کارمند این آژانس تنها ساکنان این ساختمان ۶ طبقه ی ۳۲۰۰۰ متر مربعی هستند و در کل کمتر از ۲۰۰۰ نفر در کل سایت مصدر مشغول به کار می باشند. تنها ۳۰۰ نفر در این شهر زندگی می کنند و آنها فارغ التحصیلان موسسه ی علم و تکنولوژی مصدر هستند که امکاناتی همچون محل اقامت و هزینه ی زندگی رایگان به آنها تعلق می گیرد. سیستم حمل و نقل مستقل و پیشتاز مصدر که قرار بود تا ۱۰۰ ایستگاه گسترش یابد در عمل بعد از دو توقف به دست فراموشی سپرده شد.
در کل، منطق شهر مصدر به عنوان مدلی برای زندگی سبز و پایدار رها شده است. مدیر طراحی این پروژه می گوید: «تحقق هدف اصلی این شهر فقط زمانی ممکن بود که به آن به شکلی ایزوله و در انزوا نگاه می شد.» او می گوید مصدر را باید در چارچوب سایر املاک با انرژی های تجدیدپذیر شرکت مادر مورد ارزیابی قرار داد. به عنوان مثال ملک دیگر مبادله، انرژی پاک مصدر، مشغول توسعه ی مزرعه ی آفتابی شمس است. مدیر طراحی مصدر در ادامه ذکر می کند: ” مصدر انرژی فراوانی بسیار بیش از آنچه در شهر مصرف می شود تولید می کند. تمام آنچه من می گویم این است که ما قرار نیست محدودیتی برای تعریف مقرون به صرفه ترین راه برای تولید انرژی پاک قرار دهیم. چراکه پولی که در شهر مصدر و شمس سرمایه گذاری شده اند از یک منبع هستند. به عبارتی در یک مقیاس بزرگتر، من مشغول انجام فعالیت های مثبتی برای کشور و کل کره ی زمین هستم چرا که در این نگاه همه چیز بسیار کاراتر می شود. “
خیلی قبل تر از سقوط قیمت نفت، امارات در حوزه ی کشورهای تولید کننده ی نفت خلیج فارس به عنوان کشوری که همسایگان خود را به اقتصادهایی دور از سوخت های فسیلی تشویق می کرد، مطرح شد. رهبران این کشور با علم به اینکه ذخایر نفتی آنها تا ۵۰ سال آینده تمام می شود، در گردشگری، تکنولوژی و انرژی های تجدیدپذیر سرمایه گذاری کردند. بنا بر گفته ی محمد بن راشد المکتوم، نخست وزیر امارات، امروز ۷۰ درصد تولید ناخالص ملی از بخش های غیرنفتی تامین می شود. این کشور بسیار مشتاق است که به عنوان پیشرو در زمینه ی انرژی های پایدار و تجدیدپذیر شناخته شود. در ژانویه ی ۲۰۱۶ نخست وزیر امارات توئیتی کرد: «فروش آخرین بشکه ی نفت را جشن خواهیم گرفت، همانطور که برادرم محمد بن زاید گفته است ما اقتصادی پایدار برای نسل های آینده خواهیم ساخت.»
امارات متحده عربی ۲۰ بیلیون دلار برای ساخت یک نیروگاه هسته ای سرمایه گذاری کرده که هنوز در حال ساخت است و قرار است تا سال ۲۰۲۰ بیست و پنج درصد از انرژی برق مورد استفاده را تامین کند. همچنین این کشور در حال ساخت بزرگترین مزرعه ی خورشیدی در دوبی است و قرار است تا سال ۲۰۳۰ روی سقف تمام خانه ها سلول های خورشیدی نصب شوند. اولین گروه متشکل از ۲۵ خانواده به یک محله ی مسکونی در دوبی (با انتشار ۰ گازهای گلخانه ای) منتقل شده اند و برنامه هایی برای ساخت یک هتل و مدرسه ی خورشیدی نیز در این محله وجود دارد. یکی از سازندگان به نام امیل سامارا گفته است: « چه ما کشور تولید کننده نفت باشیم یا نباشیم باید از زمین و نسل های آینده مراقبت کنیم» با فشارهای موجود در مورد قیمت نزولی نفت، امارات این موضوع را فرصتی مغتنم برای رها شدن از درآمدهای نفتی دانسته و با برداشتن یارانه های نفتی و صدور صورت حساب های آب و برق برای تمام شهروندان و مهاجران قدم های بزرگی در این جهت برداشته است.
اما دست یابی به رویای مصدر تا چه حد ممکن است؟ مدیر طراحی شهر مصدر معتقد است رکود اقتصادی باعث شده بسیاری از سرمایه گذاران برای دنبال کردن رویاهای پایدار و سبز خود دست نگه دارند. ایده ی اتومبیل های الکتریکی مصدر نیز امروز به شکل گسترده ای در سراسر جهان توسعه یافته است. مدیر طراحی مصدر گفته است: «۵ سال پیش ما سرعت توسعه ی ماشین های الکتریکی در سطح جهانی را فراموش کرده بودیم» اما او همچنان اصرار دارد که مصدر یک شکست کامل نیست بلکه بخشی از یک روند انقلابی و متحول کننده می باشد.
